ديل-دوشونجه و دونيا ايليشکيسي باخيميندان اؤزنلليک، بيرئيسللیک و کيمليک (1)

قايقي اولوداغ اونيوئرسيته سی فن-ادبییات فاکولته سی فلسفه درگيسي، سايي 23، گوز 2014، صفحه 102-87

سعید جوشقون، آنکارا اونيوئرسيته سی، ديل و تاریخ-جوغرافيا فاکولته سی، فلسفه بؤلومو

ديل-دوشونجه و دونيا ايليشکيسي باخيميندان اؤزنلليک، بيرئيسللیک و کيمليک (1)

اؤزت
ديلين اولوشدوردوغو بير آنلام دونياسي ايچينه دوغان کيشي، ياشامينين باشلانقيجيندان اعتيبارن ديلين دولاييميندان گئچن بير من-سن ايليشکيسيني قورار و بو تملده منليگيني، کيشيليگيني و کيمليگيني اولوشدورمايا باشلار. توپلومسال و کولتورل بير اولقو اولان ديلين دولاييميندان گئچه رک بيچيملنن منليک، بير بيرئي و بير کيشي اولما دورومونو کندینده بارينديرماقدادير. بو، عئینی زاماندا سوسيال و کولتورل ايليشکيلرين ديلسل اورقانيزاسيونو آراجيليغييلا بيچيملنن اؤزنه لرآراسي بير منليگي، کيشيليگي، بيرئيسلليگي و کيمليگي ايفاده ائتمکده دیر. فلسفه تاریخينده، گئنل اولاراق ديل-دوشونجه و ديل-دونيا ايليشکيسي چرچیوه سینده ديله ايليشکين ايکي تمل باخيش آچيسي سؤز قونوسودور. بونلاردان بيري، ديل و دوشونجه ني اؤزدشله ين، ديلي ياراتيجي بير ائتکينليک اولاراق گؤرن آنلاييش؛ اوبیری ايسه، ديلي، عاغلين بير اورونو، دوشونجه لرين ايله تيلمه سينين بير آراجي يا دا آلتي اولاراق گؤرن آنلاييش. بو مقاله ده، ديلين دوشونجه ايله ايليشکيسينده بيچيملنن بير اؤزنلليک، بيرئيسللیک و کيمليک قاوراملاري چرچیوه سینده، ايکي آنلاييشين اوزلاشديريلماسي اولاناغي اوزرينده دورولماقدادير.

آچار سؤزجوکلر

ديل، دوشونجه، من، منليک، کندیليک، کيشيليک، بيرئيسلليک، اؤزنه لرآراسيليق.

گيريش
تاریخسل، توپلومسال و کولتورل بير اولقو اولاراق ديل، اينسانين کندیني و دونيايي آنلاماسيني ساغلايان و هم جينسلرييله ايله تيشيمي و آنلاشمايي اولاناقلي قيلان تمل اينساني يئتيدير. فلسفه تاریخينده ديلين دوغاسي، گليشيمي و سينيرلارينا ايليشکين ياپيلان آراشديرما و دَیرلنديرمه لرده قارشیميزا ايکي تمل باخیش آچيسي چيخماقدادير. بو باخیش آچيسيندان ايلکي، ديل-دوشونجه و دونيا ايليشکيسيني اؤزجو يا دا دوغالجي تملده اله آلان یاخلاشيمدير؛ اوبیری ايسه، بو ايليشکيني اوزلاشيمسال چرچیوه ده دَیرلنديرن گؤروشدور(2). بو آنلامدا، اؤزجو يا دا دوغالجي یاخلاشيم، ديلي، ياراتيجي و بيچيملنديريجي بير ائتکينليک اولاراق گؤرموشدور. باشقا طرفدن، اوزلاشيمسالجي گؤروش ايسه، ديلي، وار اولاني و دونيايي آنلاما و بيلمه ده قوللانديغيميز عاغلین بير ايشلوي، اورونو و آلتي بيچيمينده دَیرلنديرمیشدیر. آنجاق کيشيليگين، بيرئيسلليگين و کيمليگين اولوشومونو ساغلايان ديل، عاغلین بير اورونو يا دا ايشلوي اولاراق سالت آلت يا دا آراجليقدا توکَتيله مه يه جک بير اؤزلليگه صاحیبدیر. دولاييسييلا ديله ايليشکين بير آراشديرما بو ايکي باخیش آچيسيني دیققته آلماق دوروموندادير.

ديل-دوشونجه و دونيا ايليشکيسي

آنتيک يونان’دا ديل-دوشونجه و دونيا ايليشکيسي، باشلانقجدا ديل و گئرچکليگين بيربيريندن آيريلماديغي، سؤزجوکلرين يا دا آدلارين گئرچکليگين، يعني آدلانديريلانين يئرينه گئچديگي بير اؤزدشليک ايليشکيسيني ايچَرن ميتسل-شئعرسل بير دوشونوش بيچيمي و سؤزجوکلرين يا دا آدلارين گئرچکليگي ايشارت ویا تمثيل ائتديگي بير آنلاييش طرزي تملينده بيچيملنمیشدیر. بو آنلامدا، ديل و دوشونجه نين قارشیليقلي ائتکيلشيمي لوقوس قاوراميندا ايچ ايچه گئچر و بير باخيما اؤزدشلشديريليردي: تانيم اعتيبارييله، "اينسان، زون لوقون ائخون’دور. يعني، اينسان، قونوشان وارليقدير. بورادا لوقون لوقوس’لا ايلگيليدير. لوقوس قاورامي دا ايکي آنلامي ايچينده داشير: لوقوس، بير ياندان سؤز دئمکدير، ديل دئمکدير، اوبیری ياندان دوشونجه، عاغيل دئمکدير" (Akarsu 1984: 36). پلاتون، ديل-دوشونجه و دونيا ايليشکيسيني کراتيلوس دييالوقوندا نسنه لر و اونلارا ايليشکين آدلانديرمانين دوغال مي، يوخسا اوزلاشيمسال مي اولدوغونا يؤنه ليک آراشديرمادا بليرله مه يه چاليشير (Platon 1993: 195-260). بو آراشديرمادا، ديل و گئرچکليک، يعني آد و نسنه آراسينداکي ايليشکييه يؤنه ليک دوغالجي بير توتوم سؤز قونوسو اولماقلا بيرليکده، ديلين اوزلاشيمسال و آراجسال ياپيسينا دا دیققت چکيلير.

عئيني شکيلده، ستواجي (Stoacı) آنلاييشدا ايچ لوقوس (دوشونمه) ايله ديش لوقوس (قونوشما) آراسيندا، دوغال بير باغلانتي اولدوغو وارساييليردي. بو آنالامدا، "ستواجيلار دا آدلار ايله شئيلرين حقیقی دوغاسي آراسينداکي باغلانتينين، طيبقي فيلون’ون (Philon) آدمي بتيمله ديگي طرزده شئيلره آد ‘قويان’ بير ايلک ياسا قويوجونون بيلگه ليگيندن قايناقلانديغينا اينانيرلاردي" (Peters 2004: 267). بونا گؤره، ديش لوقوس، يعني قونوشما، شئيلرين ايچ اؤزونون آچيغا وورولماسي اولاراق دوشونجه ايله قارشیليقلي ائتکيلشيمي چرچیوه سینده آنلاشيلماقدايدي.

اوبیری ياندان، آريستوتئلئس، ديلي، دوشونجه نين اوبژه لری يانسيتماسي گيبي، قونوشمانين دا دوشونجه لری يانسيتماسينين بير آراجي اولاراق گؤرور (Aster 1994: 15). دولاييسييلا دوشونجه لرين يانسيتيلماسينين آراجي اولان ديل، دوزيازي ویا نظم بيچيمينده سؤزجوکلر آراجيليغييلا هر تورلو دوشونجه و دويقونو ايلَتمه يي و آنلاتمايي ايفاده ائدر (Aristoteles 2002: 1450b). ديل-دوشونجه و دونيا ايليشکيسينه يؤنه ليک بو قاوراييش، دوشونجه لرين و دويقولارين ايلَتيلمه سينين بير آلتي و آنلاشمانين بير آراجي اولاراق گؤرولن ديله ايشلوسل بير باخیشي اورتايا قويان مودئرن ديل آنلاييشيني اؤنجه له مکده دیر.

اورتاچاغدا، تومَللر يا دا ائورنسللرين گئرچکليگي تارتيشماسي چرچیوه سینده بيچيملَنَن ديل-دوشونجه و دونيا ايليشکيسي، بير آنلامدا اوزلاشيمسالجي و دوغالجي گؤروشو يانسيتماقدادير. بو آنلامدا، پلاتونجو ايدئالار گؤروشوندن حرکت ائدن قاورام رئاليستلری يا دا آشيري رئاليستلر، دوغالجي بير آنلاييش چرچیوه سینده آدلار و نسنه لر آراسينداکي ايليشکيني بير اؤزدشليک ايليشکيسي اولاراق منيمسرکن، آريستوتئلئسچي بيلگي آنلاييشيندان حرکت ائدن ايليملي رئاليستلر ايسه آدلاري و سؤزجوکلري، بيرئيسل وارليقلارين بيرر تمثيلي اولان دوشونجه لرين و قاوراملارين يانسيتيلماسينين بير آراجي اولاراق گؤرموشلردير. اوبیری ياندان، گئرچکدن واراولانلارين بيرئيسل وارليقلار اولدوغونو ايلری سورن نوميناليستلر ايسه، آدلارين يا دا سؤزجوکلرين بيرئيسللره ايليشکين بيرر اوزلاشيم اولدوغونو، دولاييسييلا آدين نسنه دن آيري اولدوغونو ايفاده ائدرلر. سؤزجوکلر يا دا آدلار، دونيايي بيلمه، آنلاما و قاورامادا قوللانديغيميز آلتلردير. آنجاق آدلار ویا سؤزجوکلرله ايشارت ائتديگيميز بيرئيسل وارليقلاري چئشيتلي قاوراملار آلتيندا دوشونه رک آنلاملي حالا گتيريريز. يعني دوشونمه ده ديش دونياداکي بيرئيسل واراولانلارين کندیلريني دئیيل، اونلارا ايليشکين اولوشدوردوغوموز قاوراملاري دوشونوروز و بو تملده اونلاري آنلاملي حالا گتيريريز (Jones 2006&Cevizci 2010). دولاييسييلا آد و نسنه ايليشکيسينده، بيرئيسل وار اولانلاري آنلاما و قاورامادا، يعني بير شئيي او شئي اولاراق بيلمه ده دوغالجي آنلاييش داها آچيقلاييجي اولماقدادير. بو آنلامدا، اوزلاشيمسالجي آنلاييش، اينسانلار آراسينداکي آنلاشمايي و ايله تيشيمي اولاناقلي قيلماسي باخيميندان ديلين آراجسالليغينا و قوللانيمينا وورقو ياپارکن، دوغالجي يا دا اؤزجو آنلاييش ايسه، آد و آدلانديرما ايليشکيسينين، يعني آد و نسنه ايليشکيسينين دوغال و اؤزسل اولدوغونو ايلری سورمه سی باخيميندان ديلين بيچيملنديريجي و اولوشدوروجو اؤزلليگيني وورقولاماقدادير دييه بيليريز.

گئنل اولاراق، اوسسال، بيلن اؤزنه دن حرکت ائدن مودئرن فلسفه آنلاييشي و آيدينلانماجي گله نک، ديلي عاغلین بير اورونو، دوشونجه نين ايفاده آراجي و ايشلوي اولاراق گؤرور. ايشلوسلليگي و قوللانيمي آچيسيندان اله آلينان ديل، بو آنلامدا، دوشونجه لرين، ايده لرين و تاساريملارين ايله تيلمه سينين آراجيدير. بو آنلامدا، لاک، ديلي و ده سؤزجوکلري، گئرچکليگين يا دا ايزلنيملرين تاساريمي اولان ايده لرين ايله تيلمه سينين بير آراجي اولاراق دوشونور (Locke 1996: 239-241). اوبیری ياندان کانت، "…جومله فورملارينين، يعني ديلين، دوشونمه ميزين ياپيسيني دوغرو اولاراق يانسيتديغي؛ آما دوشونمه نين اوبژه لرين بير کوپياسينين چيخارماق اولماديغي، تام ترسينه دويو گرَچلرينه دوشونمه فورملارينين يارديمييلا بير بيچيم قازانديرماق اولدوغو و آنجاق دوشونمه نين ائتکينليگي سونوجوندا اوبژه لرين اولوشدوغو، يعني بيزيم اوبژه لره کندی دوشونمه فورملاريميزي زورلا قبول ائتديرديگيميز قانيسيندادير" (Aster 1994: 15). بير باشقا دئييشله، دوشونمه، بيلن اؤزنه نين ذئهنسل فورملاري يا دا کاتئقوريلری آراجيليغييلا نسنه لره نيته ليکلر يوکلمه سی و بؤيله ليکله وار اولانا ايليشکين بير يارقي اولوشدورماسيني ايفاده ائدر.

ديل-دوشونجه و ديل-دونيا ايليشکيسي قونوسوندا، کندیسيني ايفاده لرين و اؤنرمه لرين چؤزومله مه سييله سينيرلايان آناليتيک فلسفه ده بو آنلاييشي بير بيچيمده سوردورور. آنجاق، اينسان واراولوشونون تمل اؤزلليگي اولاراق ديل، بير ايله تيم و آنلاشما آراجي اولماسي يانيندا، آراجليقدا توکَتيله مه يه جک بير وارليغا صاحیبدير. دولاييسييلا بو ايليشکي، بيرينين اوبیرينين اورونو ویا بيرينين اوبیرينه اؤنجل اولدوغو آنلاييشييلا دئیيل، بللي بير کندیليگين، بيرئيسلليگين، کيشيليگين و کيمليگين اولوشومو آچيسيندان بيربيرلريني قارشیليقلي اولاراق بليرله ديگي بيچيمينده اله آلينيرسا، داها دوغرو بير دَیرلنديرمه ياپيلميش اولاجاقدير. چونکو "…ايلکين ايده لر مئيدانا گتيريپ، سونرا دا بونلاري سؤزجوکلرله دوناتماييز؛ ترسينه دوشونمک ذاتن ديلي ائيله مکدير. ديل و دوشونجه ايکي آيري سورج دئییلدير، فقط تک بير سورجدير و ديل، ذئهنين يا دا تينين ياراتيجي ائديميدير" (Altuğ 2008: 17). دولاييسييلا ديلين ياراتيجي و اولوشدوروجو ائديمينده سورکلي دَیيشن، دؤنوشن سينيرسيز بير آنلام دونياسيندا هپ يئنيدن اولوشدورولان بير کندیليک، کيشيليک، بيرئيسللیک و کيمليک سؤز قونوسودور.

ديلي عاغلین بير اورونو و ايشلوي اولاراق گؤرن آيدينلانماجي آنلاييشا قارشیليق، ديلي ياراتيجي بير ائتکينليک اولاراق دَیرلنديرن بير دوشونجه يي، بيربيرلريني ده ائتکيله ميش اولان یوهان گئورگ هامان (1730-1788) و یوهان گوتفريد هئردئر’ده (1744-1803) گؤرمکده ييز. ديلي، تانرينين اينسانلارا بير آرماغاني اولاراق گؤرن هامان، هر اولوسون تاریخي و ديلي آراسيندا درين بير ايليشکي گؤرور و بورادان تاریخسل بير سونوج چيخارير: "هر اولوسون ديلينده، اونون تاریخيني بولوروز. آرماغان اولاراق قونوشما، اينسانا اؤزگو آوانتاژلار آراسيندادير؛ بو اوزدن، سويوموزون و روحوموزون تاریخينه ايليشکين داها آيرينتيلي بير آراشديرما ياپيلماديغي ايچين شاشيريرام" (هامان’دان آقتاران: Kinderman 2004: 192-193). بونا گؤره، ديل و تاریخ آراسيندا درين بير ايليشکي سؤز قونوسودور. آنجاق هامان’ا گؤره، ديلين آنلامي داها فاضلادير، چونکو ديل ساده جه فرقلی آلانلارلا ايليشکيلي اولاراق چئشيتلي اؤزلليکلره دئییل، عئینی زاماندا بيرئيسل اولاراق اينسانين (روحوموزون) و بوتون اينسانليغين (سويوموزون) ايچسل تاریخينه بيچيملنديريجي اولاراق ائتکي ائدر. دولاييسييلا هامان، تاریخسل اولاراق اينساني، ديلدن حرکتله آنلاماقدادير (a.e.,193). بنزر شکيلده، هئردئر ده ديل و عاغلین اؤزدشليگيني وورقولار و "ديلسيز اينسانين عاغلينين و عاغيلسيز اينسانين ديلينين اولاماياجاغيني" ايفاده ائدر. دولاييسييلا "هئردئر ده، هامان گيبي، اينساندا عاغلین باغيمسيز و تک باشينا ائتکينليگي اولان بير گوج اولماديغيني، عاغلین ديل ايچريسينده بير گئرچکليک قازانديغيني بليرتير. اينسانين بير عاغيل وارليغي اولماسي، اونون دوشونمه يئتيسينه صاحیب اولماسي دئمکدير. ديل دئديگيميز شئي ده، دوشونمه نين ديشا وورولماسيندان باشقا بير شئي دئییلدير. …ديلسيز بير دوشونمه، مومکون دئییلدير. نه ديل دوشونمه سيز نه ده دوشونمه ديلسيز اولابيلير. اينسانين ديلي، اينسانين دونياسيدير" (Akarsu 1984: s. 62). بو چرچیوه ده، ديلين گليشيمي، دوغاسي و سينيرلاري اوزرينه قارشیلاشديرمالي ديل آراشديرمالاري ياپان  ويلهئلم فون هومبولت دا (1767-1835)، ديل و دوشونجه يي قارشیليقلي ائتکيلشيم ايچينده دَیرلنديرير و ديلين دوشونجه يي بيچيملنديرديگيني وورقولار. هومبولت ايچين "ديل، ديلدن باغيمسيز اولاراق مئيدانا گتيريلميش دوشونجه لری بليرتمکدن عيبارت دئییلدير؛ فقط بيذذات دوشونمه نين بيچيملنديريجي اورقانيدير. …دوشونمه دايما ديلي گرکديرير، اؤيله کي ديل اولماقسيزين دوشونمه اولماز. ديل دوشونمه نين اولوشومو ايچين زورونلو قوشولدور" (a.e., s. 60). دولاييسييلا هومبولت’ا گؤره، "اينسان، يالنيزجا ديل آراجيليغييلا اينساندير" (Humboldt 1963: s. 11). دوشونسل و بيرئيسل واراولوشو بيچيملنديرن ياراتيجي بير ائتکينليک اولاراق ديلين دوغاسي ايسه، تاریخسل اولاراق بير اولوسون تينسل و کولتورل گليشيمي ايچريسينده تمللنمکده دیر. بونا گؤره، تاریخسل و کولتورل اولاراق بيچيملنميش بير آنلاملار و سيمگه لر دونياسي ايچريسينه دوغان اينسانين کيشيليگي، بيرئيسلليگي و کيمليگي ده ديلين بو قوشوللانميشليغيندان باغيمسيز اولاراق اولوشدورولاماز.

ديلده ياشام: اؤزنلليک، بيرئيسللیک و کيمليک

ديله، سالت آراجسال و ايشلوسل بير باخیش آچيسي، ديللين، دوشونجه نين بيچيملنمه سينده کي، منليگين و کيشيليگين اولوشومونداکي ياراتيجي ائتکينليگيني گؤز آردي ائتمکده دیر. آنجاق اؤزنلليک، بيرئيسللیک و کيمليگين ياپيلانديريلماسيندا ديلين مرکزي بير ايشلوي واردير (Wyss 2002: 176-206). بؤيله آراجسال و ايشلوسل بير باخیش آچيسيندان حرکتله "ديليمين سينيرلاري دونيامين سينيرلاريني ايملر" (Wittgenstein 1996: 131&5.6) ديين ویتگئنیشتین، آمپيريک بيلگي اؤزنه سی اولاراق کيشينين، ديلله رسم ائديله بيلير اولقوسال دونيايلا سينيرلي اولان بير بيلمه ائتکينليگينده کي مئتافيزيکسل اولاناقسيزليغي ايفاده ائتمکده ايدي؛ آما اوبیری ياندان بو ايفاده، واراولوشسال بير اولاناقليليغي دا ديله گتيرمکده دیر: کيشي، آنجاق ديلين دولاييمي سايه سينده کندیني و وار اولانلاري آنلايابيلير و آنلاملي قيلابيلير.

ویتگئنیشتین’ين ايلک دؤنمينه (Tractatus) عاید "ديليمين سينيرلاري، دونيامين سينيرلاري" ايفاده سی، منلیک و بيرئيسللیک آچيسيندان بللي بير ديلسل سوليپسيزمي (solipsizm) و سينيرلي بير واراولوشسالليغي گؤسترسه ده، تاریخسل، توپلومسال و کولتورل اولقو اولان ديلين سينيرسيز آنلام دونياسي ايچينده بو سينيرلار پارچالانماقدادير. بو دا، ايچينده ياشاديغي دونيايلا کندیني تانيملايابيلن بير اينسان واراولوشو تصويرينين چيزيلديگي آنلامينا گلمکده دیر. آصليندا، ویتگئنیشتین، ايلک دؤنمده، ديل-دونيا ايليشکيسينه يؤنه ليک منطیقسل چؤزومله مه چرچیوه سینده "ايدئال ديل"ين اولاناقليليغي اوزرينده دورورکن؛ ايکينجي دؤنمده ايسه، ديلبيلگيسل اينجه له مه تملينده اولاغان، گونلوک ديلي اله آلير (Soykan 2006). بو آنلامدا، ویتگئنیشتین، "فلسفي آراشديرمالار"دا ‘ياشام-بيچيمي’ قاورامييلا ايليشکيلنديرديگي ديلي، داها گئنيش آنلام ايفاده ائدن بير قونوما يئرلشديرير و بؤيله ليکله اؤزنه يي، بير ديلده وئريلي اولان باغلاملا ايليشکيلي اولاراق قاورار (Wyss 2002). آنجاق آناليتيک گله نکده و بو گله نک ايچريسينده يئر آلان ویتگئنیشتین’دا، ديلين دولاييميندا اولوشدورولان مئتافيزيکسل بير منلیک، بيرئيسللیک و کيمليک قاوراميندان سؤز ائده مه ييز.

اوبیری طرفدن، بير ديل ايچريسينه دوغان کيشي، آنجاق ديلين آييريجي اؤزلليگي سايه سينده باشقالاری و واراولان شئيلر قارشیسيندا کندینين بيلينجينه وارابيلير و ديلده کيشيسللشدیرديگي دونيا گؤروشو، يعني سؤيلمي سايه سينده اؤزبيلينجلي بير کيشيليک اولاراق دونيادا وار اولور. دولاييسييلا کيشينين ديلله ايليشکيسيني، ساده جه بير دونيايي رسم ائتمه يا دا سينيرسيز آنلاملار ديزيسينده بير اويون ايليشکيسي اولاراق دئییل، ياراتيجي بير ائتکينليک اولاراق آنلاماق يا دا گؤرمک دورومونداييز. چونکو ديل، ساده جه دوشونجه لريميزي ايلتديگيميز بير آلت ویا کندیسييله وار اولاني رسم ائتديگيميز بير آراج يا دا سيخيلديغيميزدا ايسته ديگيميزده کندیسيندن وازگئچه بيله جه یيميز بير اويون دئییل، داها کؤکنسل بيچيمده واراولوشسال اولاراق کندیسييله ياپيشيق اولدوغوموز، کندیسي آراجيليغييلا کيشيليگيميزي و منليگيميزي بولدوغوموز، قيساجا اؤزبيلينجيميزي قازانديغيميز و دونياميزي قوردوغوموز ياراتيجي و اولوشدوروجو بير ائتکينليکدير. کيشي، تينسل دونياسيني، ديلسل دولاييمدا کيشيسللشديره بيلديگي اؤلچوده ديله گتيرير و دونياداکي واراولوشونو آنلاملي قيلابيلير؛ دولاييسييلا، سؤيلم، کيشينين بيرئيسل تينينين ديش گؤرونوشونو اورتايا قويار. او حالدا شؤيله ايفاده ائده بيليريز: ديلين سينيرلاري، بير آنلامدا منليگين، کيشيليگين، بيرئيسلليگين و کيمليگين سينيرلاريني ايفاده ائتمکده دیر.

ديلين، ساده جه ايشلوسل و آراجسال بير آلت دئییل، عئینی زاماندا اينسانين، کندیني و باشقا وار اولانلاري آنلاماسينين و آچيق قيلماسينين بير اؤزلليگي اولدوغونا ايليشکين بير دَیرلنديرمه يي هایدقئر’ده بولماقداييز. اونا گؤره، "ديلين واراولوشسال-اونتولوژيک تملي قونوشما يا دا سؤيلمدير" (Heidegger 2004: 236-§34). بو آنلامدا، ديلين گؤرونوشه چيخماسي اولاراق قونوشما يا دا سؤيلم، وارليغين ديله گلمه سی، يعني باشقا واراولان شئيلردن فرقلی اولاراق وارليغي آنلاما چاباسي ايچينده اونونلا دييالوقا گيره بيلن، وارليغين آچيقليغيندا اونون قونوتوندا ياشايان دازاین (Dasein) اولاراق اينسانين تمل واراولوشسال بير اؤزلليگيدير. بو آنلامدا، "يئرلشمک ايچين اينسانين بير ائوي اينشا ائتديگي و ساده جه بليرلي بير قونوما و داياناغا باغليليقلا کندی دونياسيني قازانديغي قدرييله، يعني اينسان ديلينده ياشار و ديلي آراجيليغييلا دونياسيندا ياشار؛ سونوجدا ديل، هایدقئر’ين ايفاده ائتديگي جومله يه گؤره، ‘وارليغين ائوي’ اولدوغوندان، هر ايکيسي ده عئینی شئيي ايفاده ائتمکده دیر" (Bollonow 1983: 11). دونيا-ايچينده-واراولان اولاراق اينسان، ديلي، يعني وارليقلا اولان اؤزسل باغلانتيسيني گؤسترن سؤيلمي سايه سينده، باشقا واراولانلار آراسينا فيرلاتيلميش اولان واراولوشونو آچيق قيلمايا و آنلامايا چاليشير. بو آنلامدا، دونيا-ايچينده تاساري واراولوش اولاراق کيشي، باشقالارييلا بيرليکده اولمانين تمل بيچيمي اولاراق سؤيلم، يعني بيربيريني ائشيتمه و قونوشما سايه سينده دونياداکي واراولوشونو آنلاملي قيلار، منليگيني، کيشيليگيني و کيمليگيني اولوشدورور. اؤزنه اولاراق کيشي، آنجاق کندیني واراولانلار آراجيليغييلا آچيق قيلمايا چاليشان وارليغين سسيني، سسسيز چيغليغيني ائشيته بيلديگي اؤلچوده و کندیسي گيبي باشقا دازاينلارلا قارشیليقلي قونوشما، يعني بيربيريني دينله مه و آنلاما چاباسي ايچريسينده سؤيلميني کيشيسللشديرديگي اوراندا کندیني گئرچکلشديره بيلير. دولاييسييلا دازاين اولاراق کيشي، ديلي سايه سينده، بو دونيادا بير دييالوق وارليغي اولاراق بولونماقدادير.

آنجاق، اوبیری طرفدن، کيشينين وارليقلا ايليشکيسي باخيميندان ديله ايليشکين بؤيله سی مئتافيزيکسل و آشقينسال بير آنلاييش پارادوکسال بير دوروم ياراتير: تومَل و گئنل اولان وارليغين (تانري، اولوس، جماعت، ليدئر، وب.) سسی يا دا سؤيلمي قارشیسيندا، تيکل اولانين يعني کيشينين سؤيلمينين آنلامي و دَیري اولماياجاقدير. بير باشقا دئييشله، کيشي وارليغين سسينه قولاق وئرمه سی و او سسه تابع اولماسي اؤلچوسونده کندی کيشيليگيني، بيرئيسلليگيني و کيمليگيني اولوشدوراجاقدير. بو دورومدا، باغيمسيز بير کيشيليکدن و بيرئيسلليکدن سؤز ائديله مه يه جکدير.

آصلیندا اينسانين، دييالوق وارليغي اولاراق نيته لنديريلمه سی، بير من-او، يعني تک طرفلي اؤزنه-نسنه ايليشکيسينه قارشیليق، دولايسيز بير بيچيمده اوز اوزه دييالوق ايليشکيسي تملينده آچيملانان سيمئتريک بير من-سن ايليشکيسينه وورقو ياپار (Buber 2003). بو آنلامدا، "اينسانين بير دييالوق وارليغي اولماسي، بيربيريندن ائشيتمه سی و بيربيرينه سؤيله مه سيدير. ائشيدني، سؤيله يه ني و حاققیندا قونوشولان شئيي بير آرايا گتيرن، بير آرايا توپلايان و بير آرادا توتان دييالوقدور" (Altuğ 2008: 7). دييالوق اولاراق بو ايليشکي، من’ين، سن’ي حقيقي سن اولاراق بيريجيکليگي ايچينده تجروبه ائتديگي بير دئنه ييمي ايفاده ائدر. بو حقيقي تجروبه ايسه، قونوشان و دينله يَنين بيربيرينه آچيقليغي ايچريسينده، يعني هر بير کيشينين "بير باشقاسينا آچيق اولما" اولاناقليليغي چرچیوه سینده گئرچکلشير. عئینی زاماندا، اينساني ايليشکينين اولاناقليليغي و تمليني ايفاده ائدن "بير باشقاسينا آچيق اولما"، هئچ کيمسه زورلاماسا بيله کيشينين کندی ايچينده قارشی اولدوغو بعضي شئيلری قبول ائده بيلمه يي، يعني اؤته کيني ائشيده بيلمه يي ايفاده ائدر (Gadamer 2009: 139-140). بو آنلامدا، کيشينين دییالوق وارليغي اولماسي، بير کيمسه نين، کندیسييله و چئوره سييله، اؤته کي اينسانلارلا و شئيلرله ديلسل دولاييمين ائتکيلشيمينده، منليگيني و کيشيليگيني اولوشدوردوغونو و کندیني ديلينده گئرچکلشديرديگيني ايفاده ائدر.

بير باشقا ايفاده ايله، کيشي، کيشيليگيني آنجاق ديل آراجيليغييلا قازانير و کندیني اؤزبيلينجلي بير بيرئي اولاراق ديلسل ايله تيشيمين دولاييميندا قورولان ياشام بيچيملرينده گئرچکلشديرير. بو آنلامدا، "…اينسان اولاراق دوغماق باشقا شئي، اينسان-اولماق باشقا شئيدير. لاتينجه قونوشانلار چوجوغا، پک کیچیک چوجوقلارا ‘اينسان’ دئمه يه ياناشمازلارميش. لاتينجه ده چوجوق ‘اينفانس’دير. اينفانس (infans) قونوشمايان، هنوز ديلي-اولمايان آنلامينا گلير. اينسان-اولوش ديلين اولوشدوردوغو بير سورجدير. چوجوق، بير دئييمه، قونوشدوقجا اينسانلاشير. (يعني) …سؤيلَنَني آنلاييب کندی ده سؤزه قاتيلديغي ايچين نسنه لر اوزرينده باشقالارييلا بيلديريشمه يه گيريشه جه یيندن؛ آرتيق پايينا بللي بير حاق و سوروملولوق دوشه جه یيندن، چوجوق اينسان دونياسينين ائشيگيندن ايچري آتلار" (Uygur 2011: 95). دولاييسييلا آنلاما و آنلاشمايا دايالي ديلسل بيلديريشيمين اؤزنه لرآراسي آلاني ايچريسينده بير کيشي، کيمليگيني ائدينير، کيشيليگيني قازانير و اؤز-بيلينجه صاحیب بيرئيسل بير وارليق اولاراق توپلومسال ياشاما داخيل اولور. چونکو "کيشيلر، يالنيزجا بير ديل اورتاقليغيندا و اؤزنه لرآراسي داخيل اولونان بير ياشام دونياسي ايچريسينده بيرئيلر اولاراق يئتيشيرلر. بيرئيلرين و عاید اولونان توپلولوغون کيمليگي، بو اولوشوم سورجينده اورتايا چيخار و عئینی تملده دوامي ساغلانير" (Habermas 1991: 46). کيشيليک، ديل طرفيندان يوغرولور. کيشي، کيشيليگيني، کيشيسللشديرديگي، کندیسينين قيلديغي ديلسل آنلام دونياسيندا بولور، کندیني اؤزگورلشديرير و يئنيدن اوره تير. دولاييسييلا بيرئي اولاراق کيشي، ديلسل يئته نگيني قوللانابيلمه سی اؤلچوسونده کيشيسللشديره بيلديگي سؤيلمله دونياسيني ياراتير، بيچيملنديرير، دوزنلر و آنلاملي قيلار. بؤيله ليکله کيشي، ديلله دؤشه ديگي کندی يولوندا ايلرلر.

اوبیری طرفدن، اينسانين، بير دییالوق وارليغي اولاراق نيته لنديريلمه سی، داها باشلانقيجدا ديلسل ايله تيشيمين اؤزنه لرآراسيليغيندا بيچيملَنن بير اؤز-بيلينجه و راسيونئلليگه وورقو ياپار. بو چرچیوه ده راسيونئلليک، عئینی ديلي قونوشان و بيربيرينی آنلايان بوتون کيشيلری ايچرن توپلولوغو اولوشدورور. "بو آچيدان ديل، اورتاق آکتيويته لره قاتيلان و عئینی آکتيويته ايچريسينده يئر آلميش اولان اؤته کينين توتومونو اوستلنه بيلن بيرئي طرفيندان اولوشدورولان بير سورجدير. اؤته کينه تپکي گؤسترديگي ائديم و داورانيشلار-ژئستلر سايه سينده بيرئي، اؤته کينين توتومونو کندی ايچينده اورتايا قويابيلير" (Mead 1972: 332). بو ندنله، توپلومسال و کولتورل بير اولقو اولان ديلين دولاييميندان گئچه رک اولوشدورولان بيرئيسللیک و کيشيليکده، کندیني بيلن اؤزنه اولاراق اؤز-دوشونومسل من’ين بولدوغو هر زامان يؤنليمسل بير منلیک’دير. دولاييسييلا اؤزنلليک يا دا بيرئيسللیک اولاراق بيلن و ائيله ين "…من، اؤته کيلرين توتومونا اورقانيزمانين تپکيسيدير؛ منلیک، بيريسينين، اؤته کيلرينين توتومونو کندینده اوستلنمه سييله اولوشور. اؤته کيلرين توتومو، قورولان منليگي اولوشدورور و بيريسي، بير من اولاراق بونا تپکي گؤسترير" (Mead 1972: 175). بو آنلامدا، منلیک يا دا کندیليک، اوز اوزه ائيله مه ده بير باشقاسينين، يعني اؤته کي-ائقونون باخیشيندا سؤز قونوسو اولان منيم-ائقومون تاساريمي اولاراق اولوشماقدادير (Habermas 1988: 211). بونو، فئنومئنولوژيک آنلامدا ايفاده ائدرسک، من ايچين عئینی داورانيشلارا قارشیليق گلن ياشانميشليقلارين، اؤته کي’نين داورانيشلارينا يانسيتيلماسييلا، بير ياندان اؤته کي’نين کندیسي ايچين ياشانميشليقلار ائدينمه يه يئته نکلي بير اؤزنه، بير ائقو اولاراق قاورانماسي، اوبیری ياندان من’ين ده کندیني اؤته کي-من ايچين ديشاريدان گؤرولور بير اؤته کي اولاراق قاورانميش اولدوغوم شئيي ايچرمه سی سؤز قونوسودور (Lyotard 2007: 97). بو آنلامدا، منلیک، کندی کندیني نسنه ياپاراق دئییل ده، ديشسال بير نسنه ده، يعني ديلسل ايله تيشيمين اؤزنه لرآراسيليغيندا بيچيملنن توپلومسال بير نسنه ايله ايليشکي تملينده قورولماقدا و بيرئيسللیک و کيشيليک بو چرچیوه ده اولوشماقدادير. بو آنلامدا، "کيمليک، بو بيچيمييله ساده جه باشقاليق قاوراييشيني ايفاده ائتمز، عکسينه داها چوخ کندی و يابانجي آراسينداکي ائتکيلشيمده دئنه ييملنن شئيي ايفاده ائدر (Wyss 2002: 176-206). بو ندنله، "هر ‘من’ي گؤرونمز باغلارلا ساييسيز ‘سن’لره باغلايان آراجيدير ديل. تک من بيله کندیني، کندیسينه ‘من’ دييه بيلن باشقا بير ‘من’ين ‘سن’ي اولاراق قاوراماديقجا گرکدیگي گيبي تانيياماز. ايشته ديل، ‘من’ي ‘من’، ‘سن’ي ‘سن’ قيلان اؤنجه دير" (Uygur 2011: 95). دولاييسييلا منلیک تاساريمينين ديل آراجيليغييلا اولوشدورولماسي، عئینی زاماندا اؤز-منليگي سينيرلايان و اؤته کيلشديرن بير من’ي و بؤيله ليکله بيچيملنن بير بيرئيسلليگي و کيمليگي ايفاده ائدر.

دییالوق وارليغي اولاراق کيشينين اؤز-بيلينجينين و اؤز-منليگينين ديلين دولاييمي آراجيليغييلا قورولماسي، کندیني کندی کسينليگينده بيلن و قوران سويوت اؤزدش-من اولاراق بير اؤزنلليگي، دولاييسييلا دا آراجسال و استراتئژيک بيچيمده ائيله ين بير اؤزنه يي ویا بيرئيي يئريندن ائدر. بو آنلامدا، هابئرماس’ين ايله تيشيمسل راسيونئلليک و ائيلم قورامي، ديلين سالت آراجسال دئییل، عئینی زاماندا بيچيملنديريجي و ياراتيجي اؤزلليگينه وورقو ياپان بير گؤروش اولاراق دَیرلنديريله بيلير. ايله تيشيم، يعني ديل تمللي بو قورام، عئینی زاماندا اينساني چوغولجولوغون و کولتورل چئشيتليليگين آنلامييلا اؤرتوشه بيله جک بير بيرئيسلليک، کيشيليک و کيمليک اولاناغيني دا گؤستره بيلير. هابئرماس’ا گؤره، ايله تيشيمسل راسيونئلليک، "عاغلين بيليشسل-آراجسال دارالتيلمالارينا قارشی قويان" (Habermas 2001: 18) بير عاغيل بيچيميدير. دولاييسييلا، اوزلاشي يؤنه ليملي ديلسل ائتکيلشيمين قارشیليقلي تانينما ايليشکيسينده بيچيملنن بير ايله تيشيمسل عاغيل، اؤزنه-نسنه اؤزدشليگي تملينده ايشله ين و قاورامين نسنه سيني، يعني بيلگيني اولقوسال و تاریخسل سورجي ديشدا بوراخاجاق بيچيمده سويوت بير اؤز-بيلينجين کسينليگينده اورتايا قويان و آراجسال بيچيمده ايشله يه رک اؤته کيني شئيلشديرن اؤزنل-آراجسال بير عاغلین اولومسوزلاماسي اولاراق اورتايا چيخار.

سويوت اؤزنل-آراجسال عاغيل، ائقو جوگيتو (من دوشونورم/ego cogito) ایله اؤزدش اولان بير اؤز-بيلينج اولاراق دئکارت’دا اورتايا قونولموشدو. هابئرماس’ا گؤره، بو اؤز-بيلينج، کانت’دان بري آشقينسال دَیريني آرتديرميش سويوت اؤزدش-من اولاراق، عئینی زاماندا دونيا-قوروجو و اؤزارک ائيله ين اؤزنه و بيرئي اولاراق قاورانماقدادير (Habermas 1988: 197). بو دونيا قوروجو آشقينسال من-اؤزدشليگيني، تاریخسل سورجده گئرچکلشن بير اؤز-بيلينج اولاراق قاورايان "هئگئل، من و اؤته کي دييالئکتيگيني تينين اؤزنه لرآراسيليغي (intersubjektivität) چرچیوه سینده دَیرلنديرير؛ دولاييسييلا بورادا من، کندیسي ايله کندیسينين اؤته کيسي اولاراق دئییل، من بير باشقا منله اؤته کي اولاراق ايله تيشيم قورار" (Habermas 1997: 11). بو آچيدان، ايله تيشيمسل عاغيل و راسيونئلليک، سويوت اؤزدش-من اولاراق اؤز-بيلينجين تاریخسل-اولقوسال سورجده اؤزنه لرآراسي ائتکيلشيمين بيچيملنيش و فرقلیلشمه سينين سونوجو اولاراق آچيغا چيخان بير آشاماني ايفاده ائتمکده دیر.

ايله تيشيمسل ائيلم ايسه، اؤنجه ليکله ديل يئتيسينه صاحیب اينسانلارين بيربيرلرييله ائتکيلشيميني ايفاده ائدر. دولاييسييلا بو ائتکيله شيم، قونوشما و ائيله مه يئته نه یينه صاحیب ان آن آز ايکي کيشيني وارسايار. ائتکيلشمک، قازانيلان قونوشما يئته نه یي ايله بيرليکده، اؤنجه دن قبول ائديلميش قوراللار چرچیوه سینده و سورجده اؤیرنيلميش سيمگه لر آراجيليغييلا بيربيرلرييله قارشیليقلي سؤز آليش وئريشينده بولونان بيرئيلرين تمل اؤزلليگي اولاراق گؤرونور. بيرئيسل و توپلومسال ياشامين تمل اؤزلليگي اولاراق گؤرونن بير ايله تيشيمسل ائيلم قاورامي، قونوشما و ائيله مه يئته نه یينه صاحیب بيرئيلرين آنلاشابيلمه لرينين و ائتکينليکلريني دوزنله يه بيلمه لرينين اولاناغي اولاراق ائتکيلشيم ايليشکيلری ايچريسينده اورتايا چيخان ديلسل و ديل-ديشي بوتون سيمگه سل آنلاتيملاري ايفاده ائتمکده دیر (Habermas 1998: 561). کيشيلر، ياشام دونيالاري اوفوقو و دونيا گؤروشلری چرچیوه سینده آنلاملانديريلميش سيمگه سل آنلاتيملار آراجيليغييلا بيربيرييله ائتکيلشه رک، بيرئيسل و توپلومسال ياشامي دوزنلرلر. بو آنلامدا، ايله تيشيمسل ائيلم، ویتگئنیشتین’ين ديل اويونو و ياشام بيچيمي ايليشکيسي چرچیوه سینده اله آلديغي ديل و پراتيگين بيرليکده ليگيني ايفاده ائتمکده دیر.(3) بونا گؤره، ايله تيشيمسل ائيلم، ياشام بيچيمي و ياشام-دونياسي اوفوقو ايچريسينده آنلاملانديريلان سيمگه لر سيستئمي آراجيليغييلا بيرئيسل، توپلومسال و کولتورل ياشامين يئنيدن اورتيلمه سينين اولاناقليليغيني گؤسترير.

هابئرماس’ا گؤره، آصلیندا، توپلومسال آلاندا، کيمليکلرين و کيشيليکلرين اولوشدورولماسيندا؛ دَیرلرين، نورملارين و قوروملارين ياپيلانماسيندا تملده ايکي راسيونئلليک و ائيلم بيچيمي عئینی آندا اورتايا چيخماقدادير. بير ياندا، گله نکسل آنلامدا اؤزدش-منين شئيلشديريجي و اؤته کيلشديريجي عاغلین سؤيلمي و باشاري يؤنه ليملي آراجسال ائيلمي، اوبیری ياندا ايله تيشيمسل عاغلین سؤيلمي و اوزلاشي يؤنه ليملي ائيلمي، يعني بيربيرييله قارشیلاشماق دوروموندا اولان ايکي راسيونئلليک و ائيلم بيچيمي سؤز قونوسو اولور. دولاييسييلا، ديل اويونلارينين ايله تيشيمسل ائيلمه باغلي بيچيملنن بير راسيونئلليگي و استراتئژيک ائيلمه باغلي اولان بير آماج-آراج ايليشکيلری راسيونئلليگي قارشی قارشیيا گلمک دوروموندادير. بؤيله بير قارشیلاشما، گله نکسل توپلومسال و سيياسال ياپيني دؤنوشدوره جکدير. چونکو گونوموزون چوغولجو توپلومسال و سيياسال ياپيسيندا، استراتئژيک يؤنه ليملي آماج-آراج راسيونل ايليشکيلری تملينده اورتايا قونولان مشروعلاشديرما بيچيملری آرتيق يئترسيز و گئچرسيز قالماقدادير (Habermas 1997: 47). بو دورومدا، سويوت اؤزنلجيليگي ویا بللي بير کولئکتيو اؤزنه يي تمله آلان پراتيک عاغيل قاوراميندان فرقلی اولاراق ايله تيشيمسل عاغيل، گونلوک ياشام پراتيگينين فرقلی کيمليکلری و کولتورل چوغولجولوغونا باغلي اولاراق اؤزنه لرآراسي اوزلاشيسينين ديلسل اورتاميندا آچيغا چيخان بير راسيونئلليک بيچيمي اولاراق اولوشور. دولاييسييلا ائش زامانلي اولاراق بو راسيونئلليک تملينده، مودئرن توپلومدا اؤزنل پراتيک عاغلین بيليشسل-آراجسال ايشله ييشينين شئيلشميش ياپيلارينين يانسيماسي اولان و زورونلولوق آلانيني گؤسترن يؤنَتسل و قورومسال بير ديزگه يه قارشیليق، اوزلاشي يؤنه ليملي ائيلمين و قارشیليقلي تانينما ايليشکيلرينين اؤزنه لرآراسي ايله تيشيمسل راسيونئلليگي تملينده ياپيلانديريلان و اؤزگورلوک آلانينا قارشیليق گلن بير ياشام دونياسي بيچيملنير. دولاييسييلا، ايله تيشيمسل راسيونئلليک و ائيلم تملينده بيچيملنن بؤيله بير دونيا چرچیوه سینده آنجاق بيرئيسل فرقلیليکلري و کولتورل چئشيتليليگي ديشلامايان کيمليکلرين و کيشيليکلرين اولوشومو اولاناقلي اولابيله جکدير.

قونوشما و ائيله مه یئته نه یینه صاحیب کيشيلرين بيربيرلرييله ديلسل و ديلسل اولمايان سيمگه لر اوزريندن ائتکيلشيملريني و ائتکينليکلريني ايفاده ائدن ايله تيشيمسل ائيلم، نسنه لره و شئيلره يؤنه ليک مونولوق بيچيمينده کي بير آچيقلاما يؤنتمي و گؤزلمجي پئرسپکتيويندن فرقلی اولاراق، دییالوق بيچيمينده يوروتولن بير آنلامي آنلاما يؤنتمي و قاتيليمجي پئرسپئکتيويني گرکلي قيلار. بو، اؤزنه-نسنه آيريمي تملينده آراجسال اولاراق شئيلره و اولايلارا يؤنه لن و دئنه ييمي تک باشينا قوران گؤزلمجي باخیش آچيسيندان فرقلی اولاراق، اؤته کي بيرئيلر و آنلاتيلارين ائتکيلشيمييله بيچيملنميش آنلامي آنلايان، يعني هئرمئنوتيک بير باخیش آچيسيني ايفاده ائدر. اوبیری طرفدن، ايله تيشيمه قاتيلانلارين آچيقلاما و يوروملاما ائتکينليکلري، ديلسل دولاييمدا اولوشدورولموش کولتورل بير اؤز-آنلاييشا صاحیب اولان کيشيلرين ياشام-دونيالارينين اوفوقو و دونيا گؤروشلرييله سينيرليدير. بو ندنله، "ايله تيشيمسل ائيلمده بولونانلار هر زامان، ياشاما ائورنلرينين اوفوقو ايچينده دئوينيرلر؛ بو اوفوقدان ديشاري چيخامازلار. يورومجولار اولاراق کندیلری ده سؤز و ائيلملرييله ياشاما ائورنينه داخيلديرلر" (Habermas 2001: 558). اوبیری طرفدن، بو دورومدا، طرفلر ياشام-ائورنلرينين و دونيا گؤروشلرينين ديشينا چيخاميرلارسا، يعني ياشام ائورنينين يا دا ياشام دونياسينين کندیسي بو آنلامدا اؤزنه لره آشقينسالسا و اونلارين اوزلاشابيلمه لرينين باشقا بير آشقينسال تملي يوخسا طرفلرين هر بيرينين ياشام طرزيندن و دونيا گؤروشوندن قايناقلانان بيليشسل، کولتورل و اولقوسال فرقلیليکلري آشيب آنلاشابيلمه لری نئجه اولاناقلي اولابيله جکدير سوروسو اورتايا چيخار.

بو سورونون چؤزوم اولاناقليليغيني، هابئرماس، قارشیليقلي پئرسپئکتيو دَیيشيمينين باخیشيملي قوشوللاريندا اورتايا قونولان بير يوروم-بيلگيسل مودئلده گؤرور. بونا گؤره، قونوشان و دينله ين، ائشيدن و سؤيله ين روللاريندا ائتکيلشن کيشيلر، هر قونوشما دورومونون قوشولو اولان باخیشيمليليغي قبول ائتمکده دیرلر. دولاييسييلا، بير سؤيلمده بيربيرلريني آنلاما زورلوغو چکن طرفلار، بو باخیشيمليليق تملينده آشامالي اولاراق باخیش آچيلاريني گئنيشله ده رک، باشقاسینینکي ايله اؤرتوشمه سيني ساغلايابيليرلر. بونا گؤره، "… آناديليني قونوشان کيشي، کيشي ضميرلريني نئجه قوللانماسي گرکديگيني اؤیره نيرکن عئینی زاماندا قونوشما اثناسيندا بيرينجي و ايکينجي شخص پئرسپئکتيولری آراسيندا گئچيش ياپما يئتيسيني ده قازانير. بو قارشیليقلي پئرسپئکتيو دَیيشديرمه ديناميکي ايچينده، ايکي طرفين ده ائتنيک-مرکزجي اولمايان يا دا دؤنوشمه اؤن گؤرمه ين، عکسينه اؤزنه لرآراسيندا پايلاشيلان بير يوروما اولاشماسينين مومکون اولدوغو اورتاق بير آنلاملانديرما آنلاييشي تأسيس ائديلير" (Habermas 2007: 22). باشقا دئييشله بو بير آنلامدا، کيشينين، دونيايا، باشقا دونيالاردان باخابيلمه سيني ساغلايان بير پئرسپئکتيوه صاحیب اولابيلمه سيدير. آنجاق، شخص ضميرلريني قوللانابيلمه يئته نه یي چرچیوه سینده اورتايا قونولان بؤيله بير مودئل، ياشام طرزيندن و دونيا گؤروشوندن قايناقلانان گئرچک بيليشسل، اولقوسال و کولتورل فرقلیليکلري و چاتيشمالاري آشمادا، تک باشينا يئترلي اولامايابيلير. بو آنلامدا، کاسيرئر (Cassirer)، ديلي، "من"ي تمثيل ائتمک ايچين قوللانيلان فرقلی ايفاده آراجلارينين بير زنگينليگي اولاراق گؤرور. من قاورامينين بيچيملنمه سی، ضميره باغلي دئییلدير، عکسينه باشقا ائتکي آلانلاري آراجيليغييلا، اؤرنه یين آد و فعل آراجيليغييلا گئرچکلشير. دولاييسييلا کاسيرئر، ديلين، اؤزنه-قوروجو ائيلم يؤنونو وورقولار. ديلين بو ائيلم يؤنو، ياشامداکي ائديم سؤزجوکلريني ايفاده ائتمکده دیر. بو آنلاييش ايسه، آچيق بيچيمده اولماسا دا، آوستين’ين سؤز ائديملری (4) تارتيشماسينا گؤتورور (Wyss 2002). بونا گؤره، ديلله ساده جه بتيمله مه لر ياپيليب، بيلديريملر و تثبیتلرده بولونولماز، عئینی زاماندا ائديمسل اولاراق سؤيله مک يا دا قونوشماق يولويلا بير شئي ياپيلماقدادير. آنجاق بو یاخلاشيم، ديل-دوشونجه ايليشکيسيني ايشلوسل و آراجسال بيچيمده تک بويوتلو اولاراق اله آلماقدادير. 

قونوشما و ائيله مه یئته نه یینه صاحیب بيرئيلرين، اورتاقلاشا قبول ائتديکلری نورملار تملينده اوزلاشي يؤنه ليملي بيچيمده يوروتدوکلری ايله تيشيمسل ائيلم، کيشيلرين ياشام دونيالاري اوفوقو و دونيا گؤروشلری چرچیوه سینده اورتاق ايلگيلره يؤنه ليک بير آنلاملانديرما چاباسيني گرکديرير. بو آنلامدا، "اوزلاشينين ايشلوسل گؤرونوشو آچيسيندان ايله تيشيمسل ائيلم، گله نه یين و کولتورل بيلگينين اورتيلمه سينه؛ ائيلم کوورديناسيونو آچيسيندان، سوسيال بوتونلشمه يه و دايانيشمانين يئرلشديريلمه سينه؛ سوسياليزاسيون آچيسيندان ايله تيشيمسل ائيلم، کيشيسل کيمليکلرين بيچيملنديريلمه سينه يارار" (Habermas 2009: 182). آنجاق، اوبیری طرفدن ايله تيشيمسل ائيلم، تک باشينا کيمليگين، کيشيليگين و توپلومون يئنيدن اورتيلمه سينين اولاناقليليغي و تک بليرله ييجيسي اولاراق دا گؤروله مز. چونکو هابئرماس، ياشام-دونياسي ايچينده ايکي ائيلم تورونون، باشقا دئييشله اوزلاشي يؤنه ليملي بير ايله تيشيمسل ائيلم و بو ائيلمي يؤنلنديرن باشاري يؤنه ليملي بير آراجسال ائيلمين بيرليکده اورتايا چيخديغيني ايفاده ائتمکده دیر. بو آچيدان، گله نه یين و کولتورل بيلگينين اوزلاشي تملينده يئنيدن اورتيله رک، کيمليکلرين اولوشدورولماسي، سوسيال بوتونلشمه و دايانيشمايي ساغلاياجاق بير ايله تيشيمسل ائيلم، يؤنَتسل و ائکونوميک ياپيني بليرله ين و دولاييسييلا ياشام دونياسيني گوج و چيخار ايليشکيلر چرچیوه سینده بيچيملنديرن باشاري يؤنه ليملي استراتئژيک و آراجسال اولاراق يئنيدن اورتيلن سؤيلملر قارشیسيندا يئترسيز قالاجاقدير. دولاييسييلا اؤته کينه دويارلي، فرقلیليکلري و چوغولجولوغو قبول ائده بيله جک کيشيليک و بيرئيسللیک اولوشومو، آنجاق بؤيله سی باسقيجي و آراجسالجي استراتئژيک سؤيلملری اورتن ياپيلارين چؤزولمه سی و دؤنوشدورولمه سی اورانيندا اولاناقلي اولابيله جکدير. آنجاق هابئرماسچي ايله تيشيمسل راسيونئلليک و ائيلم آنلاييشي، يوخاریدا ايفاده ائتمه يه چاليشديغيميز اکسيکلره رغمن، ديلين ياراتيجي-بيچيملنديريجي و ايشلوسل-آراجسال يانيني اوزلاشدیرما چاباسي اولاراق گؤروله بيلير. 

اوبیری طرفدن، اؤزنه لر يا دا بيرئيلر آراسيندا هرهانگي بير قيسيتلاما، زورلاما و باسقينين اولماديغي تامامن شففاف بير سؤيلم يا دا ايله تيشيم دورومونو، يعني هابئرماسچي "ايدئال سؤيلم" آنلاييشيني فوکو بير اوتوپيا اولاراق گؤرور (Foucault 2011: 243-244). چونکو اونا گؤره، حقیقت يا دا بيلگي ايليشکيسي ايقتيداردان باغيمسيز دوشونوله مز. اؤزليکله مودئرن دئولت و ايقتيدار ياپيسي بيليمسل، سيياسال، حوقوقسال، ائکونوميک، دينسل وب. سؤيلملر اوزريندن ايشله ين هم بير اؤزنه لشديرمه و بيرئيسللشديرمه هم ده دئولتله بوتونلشديرمه بيچيمي اولاراق گؤرولمک دوروموندادير. بو آنلامدا ايقتيدارين اويقولانماسي، يعني يؤنه تيم ساده جه دئولتين اورقانلارينين و قوروملارينين ايداره سيني دئییل، عئینی زاماندا بيرئيلرين يا دا قروپلارين توتوم و داورانيشلارينين يؤنلنديريلمه سيني ده قاپساماقدادير. بو آنلامدا ايقتيدار، بير باشقاسي اوزرينده زور و باسقي اويقولاما ايليشکيسي دئییل، داها چوخ بير باشقاسينين ائيلمي اوزرينده ائيلمده بولونما بيچيمي اولاراق اورتايا چيخار. "بو ايقتيدار بيچيمي بيرئيي کاتئقوريزه ائده رک، بيرئيسلليگييله بليرله يه رک، کيمليگينه باغلاياراق، اونا هم کندیسينين هم ده باشقالارينين اوندا تانيماق زوروندا اولدوغو بير حقیقت ياساسي داياتاراق دوغرودان گونده ليک ياشاما موداخله ائدر. بو، بيرئيلری اؤزنه ياپان بير ايقتيدار بيچيميدير" (a.e., 63). دولاييسييلا ياپيلماسي گرکن بو ايقتيدار ايليشکيلريني و حاکيم سؤيلملری اولوشدوران ايدئولوژيک، ائتنيک، دينسل وب. ياپيلارين و بو ياپيلار چرچیوه سینده بيچيملنن و بويون اَیديريلن بيرئيسلليک، اؤزنلليک و کيمليکلرين چؤزوندورولمه سينه قارشی موجادله ائتمکدير. اؤيله ايسه بو موجادله، موجود سؤمورو و تحککوم ايليشکيلرينين اولوشدورولماسيني و سوردورولمه سيني ساغلايان حاکيم سؤيلملره قارشی اولان سؤيلملر اورتايا قويماقدير. آنجاق، موجود ايقتيدار ايليشکيلريني و تحککوم و سؤمورويه ندن اولان ياپيلاري اوره تن ائکونوميک، تاریخسل و اولقوسال قوشوللار گؤز اؤنونده بولوندورولدوغوندا، بؤيله سی ايليشکي و ياپيلارين ساده جه قارشی سؤيلملر اولوشدورولاراق يا دا بونلارين ايشله ييش بيچيملری گؤستريله رک اورتادان قالديريلماياجاغي دا آچيقدير. 

سونوج
ديل-دوشونجه و دونيا ايليشکيسينه ايليشکين اولاراق مودئرن فلسفي آنلاييش، گئنل اولاراق بيلن اؤزنه دن حرکتله ديلي دوشونجه لرين ايله تيلمه سينين بير آراجي-آلتي اولاراق دَیرلنديرمیشدیر. بنزر شکيلده، فلسفي سورونلاري ديل پروبلئمي اولاراق دَیرلنديرن چاغداش آناليتيک فلسفه ده ديل-گئرچکليک ايليشکيسيني تمل آلميش، دولاييسييلا ديلين ايشلوسل و باغلامسال يؤنو اوزرينه يوغونلاشمیشدیر. اؤرنه یين بو گله نک ايچريسينده يئر آلان ویتگئنیشتین، ديل-دوشونجه و دونيا ايليشکيسينده ديلين ايشلوسل و قوللانيمسال يؤنو اوزرينده دورموشدور. دولايسيسييلا ديل-دوشونجه و دونيا ايليشکيسيني تک يؤنلو اله آلميش، ديلين منلیک، کيشيليک، بيرئيسللیک و کيمليگين اولوشومونداکي رولو اوزرينده دورمامیشدیر. بونا قارشیليق، اؤزلليکله هایدقئر دازاين’ين واراولوشسال چؤزومله مه سی چرچیوه سینده ديلي، اينسانين وارليغين آچيقليغيندا بولونماسينين اولاناقليليغيني ساغلايان ياراتيجي و اولوشدوروجو بير ائتکينليک بيچيمينده دَیرلنديرمیشدیر. آنجاق هایدقئر’ين بو مئتافيزيکسل-اونتولوژيک چؤزومله مه سی، ديلين ياراتيجي و اولوشدوروجو اؤزلليگينه وورقو ياپسا دا، باغيمسيز بير کيشيليک، بيرئيسللیک و کيشيليک اولوشومو باخيميندان پروبلئملي گؤزوکمکده دیر. چونکو کيشي يا دا بيرئي، وارليغين (تانري، اولوس، ليدئر وب.) سسينه قولاق وئرمه سی و او سسه تابع اولماسي اؤلچوسونده کيشيليگيني، بيرئيسلليگيني و کيمليگيني اولوشدورماق دوروموندا قالديغيندان، وارليغين سؤزو يا دا سسی قارشیسيندا، اونون سؤزو يا دا سؤيلمينين بير آنلامي و دَیري اولماياجاقدير. بو دورومدا، باغيمسيز بير منلیکدن، بيرئيسلليکدن و کيشيليکدن ده سؤز ائديله مه يه جکدير. باشقا بير دئييشله، وارليغين سسينه يا دا سؤيلمينه گؤره بيچيملنميش باغيملي بير منلیک، بيرئيسللیک و کيشيليک سؤز قونوسو اولاجاقدير. 

اوبیری طرفدن، ديل-دوشونجه و دونيا ايليشکيسينده بيلن اؤزنه دن حرکت ائدن بيلينج فلسفه سي پاراديقماسينا قارشیليق، هابئرماس، ديلسل ايله تيشيم و ائتکيلشيمين قارشیليقليليغيندا بيچيملَنن بير اؤزنلليک و بيرئيسللیک آنلاييشي اورتايا قويار. بير باشقا دئييشله هابئرماس، ديل تملينده اؤزنل عاغلي ايله تيشيمسل عاغلا دؤنوشدورور و ياشام دونياسينين ديلسل ائيلمي ايچريسينده بيرئيسللشميش اؤزنه لری بيرر ايله تيشيمسل اؤز-بيلينج اولاراق قونوملانديرير. هابئرماس’ين، آنلاملي سيمگه لر سيستئمي اولان ديلسل ائتکيلشيمين قارشیليقلي آنلاما و آنلاشما سورجينده بيچيملَنن بير بيرئيسللیک يا دا اؤزنلليگين اولاناغيني گؤسترمه چاباسي، آصلیندا بيرئيسل و توپلومسال ياشامين، ديلسل اوزلاشينين اؤزنه لرآراسيليغي و قارشیليقلي تانينما ايليشکيلری تملينده بيچيملنن راسيونئل ياپيلاردان اولوشدوغونو ايفاده ائتمکده دیر. بو آنلامدا، ديلين، بيرئيسل تملده ياراتيجي و اولوشدوروجو اؤزلليگي، توپلومسال تملده ايسه ايشلوسل و آراجسال يؤنو اورتايا قونولور. آنجاق ايدئولوژيک، صينيفسال، ائتنيک، دينسل وب. آيريملار تملينده سؤمورو و تحککوم ايليشکيلرينه گؤره شکيللَنن بير توپلومسال و سيياسال ياپي گؤز اؤنونده بولوندورولدوغوندا، هابئرماس’ين ديلسل ايله تيشيم و ائتکيلشيمين قارشیليقلي تانينما ايليشکيسي تملينده بيچيملنديگيني وارسايديغي بير عاغيل، اؤزنلليک و بيرئيسللیک ياپيسي چوخ دا گئرچکچي دئییلدير. چونکو موجود ايقتيدار ايليشکيلری تملينده اوره تيلن، ديشلاييجي و اؤته کيلشديريجي بير ايشلوه صاحیب اولان سؤيلملر چرچیوه سینده بيچيملنديريلن و مانيپوله ائديلن بير اؤزنلليک، بيرئيسللیک و کيشيليک ياپيسي سؤز قونوسودور. دولاييسييلا باغيمسيز بير منلیک، بيرئيسللیک و کيشيليک اولاناغي، آنجاق بؤيله سی ايليشکيلری و سؤيلملری اولوشدوران ياپيلارين دؤنوشدورولمه سی اورانيندا اولاناقلي اولابيله جکدير.

اؤزنلليک آچيسيندان، ديل-دوشونجه و دونيا ايليشکيسينده اورتايا چيخان ايکي تمل آنلاييشدان اؤزجو-دوغالجي یاخلاشيم، دوشونجه و ديلي اؤزدشلشديريرکن ديلين ياراتيجي و بيچيملنديريجي يانينا وورقو ياپماقدادير. بونا قارشیليق، اوزلاشيمسالجي یاخلاشيم عاغلین اورونو اولاراق ديلين ايشلوسلجي و آراجسالجي يؤنونو اؤن پلانا آلماقدادير. آنجاق منليگين و اؤزبيلينجين اولوشومو آچيسيندان ديلين ياراتيجي و بيچيملنديريجي ياني، کيشيليگين، بيرئيسلليگين و کيمليگين اولوشومو و سورکلي گليشيمي آچيسيندان دا ديلين ايشلوسلليگي و آراجسالليغي ائشزامانلي اولاراق ائتکيلي اولماقدادير. بو آنلامدا، ديلين ياراتيجي و اولوشدوروجو اؤزلليگي، دوشونجه ايله قارشیليقلي ايليشکيسينده کي بيچيمسل-فورمل (بیچیمسل) يان، يعني اؤزبيلينجين و کندیليگين اولوشماسينداکي آصيل ائتکين کيسيم اولاراق گؤروله بيلير. بونا قارشیليق، ديلين ايشلوسلليگي و آراجسالليغي ايسه، کيشيليگين، بيرئيسلليگين و کيمليگين گليشيمي آچيسيندان کيشيسل اولاراق اونو قوللانابيلمه و اونا حاکيم اولابيلمه آنلاميندا، پراتيک و دويارليليقلا ياخين ايليشکيلي اولان پوتانسييئل و ماددي يان اولاراق آنلاشيلابيلير.

سونوج اولاراق، ديل اولماقسيزين، اينسانين دونيايا اريشيمي و دونيايي آنلاماسي و آنلاملانديرماسي اولاناقلي دئییلدير. ديل يارديمييلا، دئنه ييمله ديگيميز شئيلری آدلانديرير و چئوره ميزي دوزنله ريز. دولاييسييلا منليگين، اؤزبيلينجين، بيرئيسلليگين، کيشيليگين و کيمليگين اولوشوموندا ائتکيلي اولان سمبوللارين و ايشارتلرين خزینه سی اولاراق ديل، تينسل اولاراق گئرچکليگه اريشيميميزي و اونو آنلاملانديرماميزي و بيربيريميزله آنلاشماميزي ساغلار؛ دولاييسييلا دا اولقوسال چئوره ميزين و کيشيسل دئنه ييملريميزين سينيرلاري آرديندا بولونور. 

-------------------------------------------------------------
1. بو مقاله، 3. ايلقاز فلسفه گونلری سمپوزيومو’ندا سونولان "ديل اولاراق کيشي، کيشيليک و کيشيسلليک" آدلي بيلديرينين گئنيشلتيلميش حاليدير.

2 .ر. لئوئنت آيسئور، آوستين’ين "سؤيله مک و ياپماق" آدلي کيتاب چئويريسينين ديپنوتوندا، (convention) و (conventional) تئريملريني "اوزلاشيم" و "اوزلاشيمسال" اولاراق دئییل ده، "اويلاشيم" و اويلاشيمسال بيچيمينده چئوريلمه سی گرکديگيني وورقولار. چونکو ديل سؤز قونوسو اولدوغوندا، بورادا بير اوزلاشمادان، يعني بير آنلاشمايا وارمادان داها فاضلا بير شئي سؤز قونوسودور. بو آنلامدا، ديل، قوراللاريني بيرئيلره داياتماقدادير، يعني ديلي قوللانان بيرئيلر ديلين قوراللارينا اويمايي قبول ائتمکده دیر. دولاييسييلا اويلاشيم، ديلين ندنسيزليگينه و کئيفيليگينه بير گؤندرمه ياپماقدادير (Austin 2009: 51). بو دَیرلنديرمه، دوغالجي يا دا اؤزجو ديل آنلاييشي ايچين قبول ائديله بيلير. آنجاق باشقا طرفدن، ديلي ايشلوسل يا دا آراجسال اولاراق گؤرن آنلاييش ايچين، اوزلاشيم و اوزلاشيمسال قوللانيمي داها دوغرو اولاجاقدير. 

3. ايکينجي دؤنم ویتگئنیشتین’لا ايليشکيلي اولان بو آنلاييش، ديل و دونيا آراسينداکي ايليشکي و آنلام سورونو اوزرينده دورور. ديله ايچکين قوراللارين بليرله ديگي بو ايليشکيده، بير سؤزجوگون آنلامي، اونون ديلده کي قوللانيميندادير. قوللانيم، آنجاق "ديل اويونوندا" پارچالانان گله نک-گؤره نکلرله ویا بير ياشام بيچيمييله بيرليکده بير توپلولوغون ايشلوي اولاراق اورتايا چيخار. "ديل اويونو" سؤزجوگو، بورادا ديلي قونوشمانين، بير ائتکينليگين ویا بير ياشام بيچيمينين بير پارچاسي اولدوغونو وورقولاماقدير. 

4. آوستين، "سؤيله مک سؤيلَنَني ياپماق اولابيلير مي؟" سوروسو چرچیوه سینده، ديلين ائديمسل قوللانيمي سؤز قونوسو اولدوغوندا بير شئي سؤيله مه نين آصلیندا بير شئي ياپمايي ايفاده ائتديگيني گؤسترمه يه چاليشير (Austin 2009: 45-48)

KAYNAKÇA

AKARSU, Bedia (1984) Wilhelm Von Humboldt’da Dil-Kültür Bağlantısı, İstanbul: Remzi Kitabevi.

ALTUĞ, Taylan (2008) Dile Gelen Felsefe, 2. Baskı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

ARİSTOTELES (2002) Poetika, Çev. İsmail Tunalı, Onuncu Basım, İstanbul: Remzi Kitabevi.

ASTER, Ernst Von (1994) Bilgi Teorisi ve Mantık, Çev. Macit Gökberk, İstanbul: Sosyal Yayınlar.

BOLLONOW, Otto Friedrich (1983) “Der Mensch und seine Sprache”, Erschienen in: Kindlers Enzyklopädie der Mensch. Hrsg. von H. Wendt / N. Loacker. Bd. 6: Sprache, Kunst und Religion. Zürich. S. 17-56.

BUBER, Martin (2003) Ben ve Sen, Cev.İnci Palsay, Ankara: Kitabiyat Yayınları.

CEVİZCİ, Ahmet (2010) Felsefe Tarihi, İstanbul: Say Yayınları.

FOUCAULT, Michel (2011) Özne ve İktidar, Çev. Işık Ergüden&Osman Akınhay, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.

GADAMER, Hans-Georg (2009) Hakikat ve Yöntem, Çev. Hüsamettin Arslan& İsmail Yavuzcan, İstanbul: Paradigma Yayıncılık.

HABERMAS, Jürgen (2007) Bölünmüş Batı, Çev. Dilman Muradoğlu, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

HABERMAS, Jürgen (1991) Erläuterungen zur Diskursethik, Erste Auflage, Frankfurt am Main: Shurkamp.

HABERMAS, Jürgen (1997) İdeoloji Olarak Teknik Ve Bilim, Çev. Mustafa Tüzel, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

HABERMAS, Jürgen (2001) İletişimsel Eylem Kuramı, Çev. Mustafa Tüzel, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.

HABERMAS, Jürgen (1988) Nachmetaphysisches Denken, Frankfurt am Main: Shurkamp Verlag.

HABERMAS, Jürgen (1998) Sosyal Bilimlerin Mantığı Üzerine, Çev. Mustafa Tüzel, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.

HABERMAS, Jürgen (2009) Sprachtheorische Grundlegung der Soziologie, Shurkamp Verlag: Frankfurt am Main.

HEIDEGGER, Martin (2004) Varlık ve Zaman, Çev. Aziz Yardımlı, İstanbul: İdea Yayınları.

HUMBOLT, W. Von (1963) Schriften zur Sprachphilosophie, In W. von Humboldt: Werke, Bd. 3.

Hg. A. Flitner, K. Giel. Stuttgart.

Jones, W. T. (2006) Ortaçağ Düşüncesi, Batı Felsefesi Tarihi, Çev. Hakkı Hünler, İstanbul: Paradigma Yayıncılık.

KINDERMAN, Thorsten (2004) Poetische Geschichte Zum Geschichtsverständnis Hamanns, Herders und Novalis, Philosophische Dissertation angenommen von der Neuphilologischen Fakultät der Üniversität Tübingen.

LOCKE, John (1996) İnsan Anlığı Üzerine Bir Deneme, Çev. Vehbi Hacıkadiroğlu, İkinci Basım, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.

LYOTARD, Jean-François (2007) Fenomenoloji, Çev. İsmet Birkan, Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.

MEAD, George Herbert (1972) Mind, Self and Society, The University of Chicago Press, Ltd., London, Copyright 1962 by Charles W. Morris.

PETERS E., Francis (2004) Antik Yunan Felsefesi Terimleri Sözlüğü, Çev. Hakkı Hünler, İstanbul: Paradigma Yayınları.

PLATON (1193) “Kratylos”, Çev. Teoman Aktürel, Diyaloglar I, Üçüncü Basım, İstanbul: Remzi Kitabevi.

SOYKAN, Ömer Naci (2006) “Wittgenstein Felsefesi: Temel Kavram ve Sorunlar”, Cogito, Wittgenstein: Sessizliğin Grameri, 4. Baskı, Sayı: 33 Güz, 2002, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, S. 40-78.

UYGUR, Nermi (2011) Dilin Gücü, 5. Baskı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

WITGENSTEIN, Ludwig (1996) Tractatus Logico-Philosophicus, Çev. Oruç Aruoba, 1. Baskı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

WYSS, Eva Lia (2002) “Sprache, Subjekt und Identität, Zur Analyse der scriftlichen Genderpraxis am Beispiel von Liebesbriefen aus dem 20. Jahrhundert”, In: Faschingbauer Tamara (Hg): Neuere Ergebnisse der Emrpirischen Genderforschung, Olms (Germanistische Linguistik Bd. 167-168), S. 176-206.